Tuy nhiên, xuất phát từ mục tiêu ích kỷ là muốn mượn tay phát xít Đức tiêu diệt Liên Xô, Anh và Pháp đã khước từ đề nghị này.
Nhưng sau khi quân phát xít tấn công Ba Lan, rồi lần lượt chiếm một loạt nước Tây Âu, các nước phương Tây đã buộc phải thay đổi lập trường. Ngày 12/6/1941, tại London, đại diện các nước Anh, Australia, Canada, New Zealand, Nam Phi, “Nước Pháp tự do” của Charles de Gaulle cùng chính phủ lưu vong Bỉ, Ba Lan, Hà Lan, Na Uy, Tiệp Khắc, Nam Tư… cùng ký Tuyên ngôn đồng minh chống phát xít.
Tuy chiến tranh không trực tiếp xảy ra trên lãnh thổ Mỹ, song cũng đụng chạm đến quyền lợi nước này, buộc Mỹ phải xem xét lại “chính sách trung lập” của mình. Đầu 1941, tại Washington, đại diện Mỹ và Anh gặp mặt, thảo luận và vạch ra kế hoạch “ABC-1” để cùng chống các nước khối Trục. Hai bên cam kết trước hết phối hợp hành động tại chiến trường châu Âu nhằm đánh bại phát xít Đức, còn tại Viễn Đông và Thái Bình Dương, chừng nào nước Đức chưa bị tiêu diệt thì giữ quan điểm phòng thủ.
Sau khi Đức tấn công Liên Xô, cả Anh và Mỹ đều lên tiếng ủng hộ Liên Xô. Ngày 12/7/1941, tại Moscow, Liên Xô và Anh ký Hiệp định về hành động chung trong chiến tranh chống Đức. Ngày 30/7/1941, Tổng thống Mỹ Roosevelt phái đại diện Hopkins sang Moscow để thảo luận với chính phủ Liên Xô về việc Mỹ viện trợ quân sự cho Liên Xô.
Tiếp đó, ngày 16/8/1941, tại London, Liên Xô và Anh ký Hiệp định mậu dịch về cho vay và thanh toán lẫn nhau, theo đó Anh cho Liên Xô vay 10 triệu bảng Anh. Cũng tại London, Liên Xô ký với các chính phủ lưu vong Ba Lan và Tiệp Khắc Hiệp định hành động chung, đồng thời, thiết lập quan hệ ngoại giao với Nước Pháp tự do của de Gaulle và các chính phủ lưu vong khác.
Ý nghĩa đặc biệt của việc lập khối đồng minh chống phát xít Ngày 29/9/1941, các đoàn đại biểu Anh và Mỹ cùng đến Moscow thảo luận vấn đề hỗ trợ cho Liên Xô chống phát xít Đức. Ngày 1/10, ba nước ký Nghị định thư quy định: Từ nay đến ngày 30/6/1942, mỗi tháng Mỹ và Anh sẽ cung cấp cho Liên Xô 400 máy bay, 500 xe tăng và các loại vũ khí, vật tư quân dụng khác; đổi lại, Liên Xô sẽ cung cấp nguyên liệu cho Mỹ và Anh.
Ngày 30/10/1941, Tổng thống Mỹ Roosevelt tuyên bố cho Liên Xô vay 1 tỷ USD. Ngày 7/11/1941, Mỹ tuyên bố mở rộng phạm vi Luật thuê mượn đối với Liên Xô. Động thái này đánh dấu việc Mỹ từ bỏ chính sách trung lập, chuyển sang hàng ngũ các quốc gia chống phát xít.
Theo các cam kết trên, Mỹ và Anh bắt đầu gửi vũ khí trang bị, máy móc, lương thực sang Liên Xô. Tuy nhiên, viện trợ quân sự mà hai nước này hứa cung cấp cho Liên Xô là hết sức hạn chế (bằng 4% số vũ khí do Liên Xô chế tạo) và không có ảnh hưởng quyết định đến cục diện chiến tranh Xô-Đức.
Ngày 6/12/1941, Hồng quân chuyển sang phản công quân Đức ở ngoại ô Moscow. Ngày 7/12/1941, quân Nhật bất ngờ tấn công căn cứ Trân Châu Cảng của hải quân Mỹ, mở đầu mặt trận Thái Bình Dương. Sang ngày hôm sau 8/12, Mỹ và Anh tuyên chiến với Nhật. Ngày 11/12, Mỹ tuyên chiến với Đức và Italia. Cùng ngày, Đức và Italia tuyên chiến với Mỹ.
Cho đến lúc này, việc hình thành một khối đồng minh chống phát xít càng trở nên bức thiết và đã hội đủ những điều kiện cần thiết: Thắng lợi của Hồng quân trong trận Moscow đã nâng cao vị thế của Liên Xô trên trường quốc tế, nhân dân thế giới đòi hỏi phải liên minh, ủng hộ Liên Xô. Mặt khác, không một quốc gia nào kể cả Mỹ có thể đứng ngoài cuộc chiến tranh.
Ngày 1/1/1942, tại Washington, 26 nước trong đó có Liên Xô, Mỹ, Anh đã ký bản Tuyên bố Liên Hợp quốc. Các chính phủ cam kết dốc toàn bộ sức mạnh quân sự và kinh tế của mỗi nước vào cuộc chiến đấu chống chủ nghĩa phát xít; cam kết tương trợ, hợp tác với các nước tham gia Tuyên bố, không được ký hiệp định đình chiến hay hòa ước riêng rẽ với các nước thù địch..
Sau đó, có thêm 21 nước lần lượt tham gia tuyên bố. Bản tuyên bố chung ngày 1/1/1942 đã đánh dấu sự hình thành khối đồng minh chống phát xít trên phạm vi toàn thế giới. Hạt nhân của khối là Liên Xô, Mỹ và Anh - những nước có lực lượng vũ trang mạnh và có điều kiện trực tiếp tiến hành một cuộc đấu tranh lâu dài, ác liệt.
Các nước như Canada, Australia, Nam Phi, New Zealand, Ấn Độ… thì gửi quân tham gia các hoạt động chiến sự và trợ giúp về nhiên liệu, lương thực. Những nước bị phát xít xâm chiếm đóng góp bằng cuộc kháng chiến nơi hậu phương kẻ thù. Các nước Mỹ Latinh không tham gia các hoạt động quân sự, nhưng ủng hộ nhiên liệu, lương thực và cho sử dụng lãnh thổ làm căn cứ hải quân, không quân.
Sự ra đời và tồn tại của khối đồng minh có ý nghĩa tích cực, to lớn trong việc đoàn kết và hợp đồng chiến đấu giữa các lực lượng chống phát xít trên toàn thế giới để chiến thắng kẻ thù chung. Tuy nhiên, do lợi ích và chế độ xã hội khác nhau nên trong nội bộ khối vẫn tồn tại những mâu thuẫn và khác biệt, ảnh hưởng đến diễn biến của toàn bộ cuộc chiến chống phát xít.
Nguyên Phong
